Tο στερνό βλέμμα

Η ξερή άμμος της Αιγύπτου στην περιοχή του Φαγιούμ, της Μέμφιδας, της Φιλαδέλφειας, της Αρσινόης και της Αντινοούπολης διαφύλαξε χίλια περίπου νεκρικά πορτρέτα των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Αυτά τα πορτρέτα ανθρώπων της ελληνορωμαϊκής Αιγύπτου ήταν στερεωμένα στις ταριχευμένες μούμιες. Η σημασία τους τονίζεται από το γεγονός ότι αποτελούν τη μόνη μαρτυρία που έχουμε για τις ζωγραφικές τεχνικές της Ελλάδας, αφού κάθε άλλo τεκμήριο της ζωγραφικής της αρχαίας Ελλάδας, εκτός των τοιχογραφιών, έχει ουσιαστικά χαθεί. Πρόκειται για ζωγραφική επί ξύλου, με τη μέθοδο της εγκαυστικής ή κατευθείαν με τέμπερα πάνω στο σάβανο. Αυτά τα πορτρέτα παρουσιάζουν εκπληκτικά στυλιστικά γνωρίσματα που τα καθιστούν ταυτόχρονα προγόνους των εικόνων και τα πρώτα βήματα ενός ύφους νατουραλιστικών απεικονίσεων που θα εμφανισθούν ξανά, πολλές φορές, στην ιστορία. Είναι φανερό ότι κάποια φιλοτεχνήθηκαν όσο το άτομο ήταν εν ζωή, άλλα έγιναν μόνον από μνήμης. Ορισμένα είναι εξόχως ρεαλιστικά, άλλα πιο απλά, σχηματικά σχεδόν «κυβιστικά». Άλλα πάλι έχουν γίνει σε ένα ύφος ναΐφ, πιο απλοϊκό. Υπάρχουν ήδη εδώ όλες οι τεχνικές που αργότερα, στην Αναγέννηση, θα ανακαλυφθούν εκ νέου, για να αποδοθεί ζωντανά το πορτρέτο: η φωτοσκίαση, το πλάσιμο της φόρμας, η αντανάκλαση στα μάτια ή τα χείλη, η απόδοση της προσωπικότητας ή των συναισθημάτων. Μπορέσαμε να ανασυστήσουμε με ακρίβεια τις τεχνικές του ζεστού ή ψυχρού κεριού, όπως και την παραδοσιακή, τεσσάρων χρωμάτων, «παλέττα» των Ελλήνων. Πολλά όμως αρχαιολογικά μυστήρια παραμένουν ακόμη: ελληνικά πορτρέτα Aιγυπτίων νεκρών στολισμένων με ρωμαϊκά κοσμήματα. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ δύσκολα βρίσκουν την ακριβή τους θέση στην ιστορία της τέχνης. Ο Αντρέ Μαλρώ έβλεπε σε αυτά τα πορτραίτα «ένα ακοίμητο καντήλι της αιώνιας ζωής». Μια μεγάλη έκθεσή τους πραγματοποιήθηκε στο Βρετανικό Μουσείο (Ancient Faces, έως τις 19 Iουλίου 1999).